Agresja elektroniczna
wszelkie wrogie zachowania podejmowane intencjonalnie po to, by wywołać u ofiary krzywdę psychiczną lub fizyczną, wykorzystujące technologie informacyjno-komunikacyjne.
Jak podkreśla W. Wojciszke, agresja to „zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do jego uniknięcia”. Nie możemy więc mówić o niej w sytuacji, gdy człowiek zgadza się na ból, np. podczas zabiegu dentystycznego. Ważna jest także świadomość, że do zaistnienia agresji nie są konieczne
ani faktyczne cierpienie ofiary (gdy agresja okazała się nieskuteczna), ani świadoma intencja wyrządzenia krzywdy (nie wszystkie bowiem swoje rzeczywiste cele człowiek sobie uświadamia).
Definicję cyberagresji utrzymaną w tym kontekście prezentuje D.W. Grigg, określając ją jako
umyślną krzywdę wyrządzoną przez korzystanie ze środków elektronicznych osobie lub grupie osób, niezależnie od ich wieku, które postrzegają takie akty jako obraźliwe, uwłaczające, szkodliwe lub niechciane.
Wśród wielu teorii wyjaśniających agresję wyróżnia się teorie genetyczne (agresja jako adaptacja, element natury człowieka), socjologiczne (agresja jako efekt frustracji) oraz uczenia się, które wiążą występowanie agresji z warunkowaniem klasycznym (związanym z systemem nagród) oraz modelowaniem (obserwacją zachowania innych). Ostatnia grupa koncentruje się na tzw. normach zachowań agresywnych, które R.J. Gerrig i P.G. Zimbardo określili jako jeden z ważniejszych czynników związanych z występowaniem w środowisku modeli, od których dzieci uczą się agresji. Modele takie mogą być obecne w świecie realnym (np. rodzice, grupa rówieśnicza) lub wirtualnym (np. gry, filmy, konflikty online). Jak podkreślają autorzy,
każdy epizod przemocy w mediach jest w zasadzie jeszcze jedną próbą prowadzącą do uczenia się, że świat jest miejscem niebezpiecznym, że agresja jest właściwym sposobem radzenia sobie z konfliktem i gniewem i że agresja jest skuteczna.
Kryteria klasyfikacji tak pojętej agresji wyodrębnił J. Pyżalski. Są to:
- bodziec frustracji – gdy się pojawi, mówimy o agresji reaktywnej; w przeciwnym razie mamy do czynienia z agresją proaktywną, ukierunkowaną na zadanie drugiemu człowiekowi cierpienia;
- sposób kontaktu między sprawcą a ofiarą – możemy mówić o agresji bezpośredniej (gdy jest ukierunkowana na konkretną osobę) lub pośredniej (np. gdy sprawca niszczy własność ofiary lub ją obmawia);
- rodzaj działań agresywnych – mogą one przybierać postać fizyczną (np. bicie) lub werbalną (np. obrażanie, wyzwiska);
- specyfika działań sprawcy – mówimy o agresji czynnej (np. wyzywanie) lub biernej (np. wykluczanie);
- intencjonalność działań sprawcy – możemy mówić o agresji instrumentalnej (gdy jest ona dla sprawcy sposobem osiągnięcia zakładanego celu) lub afektywnej (gdy sprawca przejawia trudności związane z panowaniem nad emocjami);
- liczba sprawców – sprawca może działać indywidualnie bądź grupowo.
Większość powyższych kryteriów znajduje odzwierciedlenie w klasyfikacji agresji elektronicznej.
Agresja może stać się przemocą, gdy ofiara nie może się bronić lub gdy występuje nierównowaga sił pomiędzy sprawcą a ofiarą. W tym kontekście – zdaniem J. Pyżalskiego – „każdy typ bullyingu i każda forma przemocy są agresją. Z kolei nie każda forma agresji i przemocy może być definiowana jako bullying”.
Technologie informacyjno-komunikacyjne sprzyjają zjawisku agresji elektronicznej na wiele sposobów. J. Pyżalski wymienia wśród nich permanentną dostępność ofiary, anonimowość, niejawność komunikacji online, obecność nieograniczonej publiczności oraz występowanie efektu „kabiny pilota”. Permanentna dostępność ofiary wiąże się ze sformułowaniem „always on” („zawsze dostępny”), odnoszącym się do specyfiki współczesnych mediów, które umożliwiają nadawanie i odbieranie komunikatów online przez całą dobę. Mechanizm ten powoduje, że sprawca agresji oraz jej ofiara nie muszą się znajdować w tym samym miejscu i czasie. Dzięki anonimowości zaś agresor może się zachować w sposób, w jaki by się nie zachował się w świecie realnym, podczas bezpośredniego kontaktu z ofiarą. Dodatkowo niektórzy sprawcy sądzą, że anonimowość utrudnia wykrycie aktu agresji i zmniejsza ryzyko ewentualnych konsekwencji. Niejawność komunikacji online wiąże się także z niechęcią ofiary do informowania innych (np. dorosłych) o swoich problemach. Jest ona zazwyczaj samotna, a w rezultacie staje się bezradna.
Skutki agresji elektronicznej potęguje obecność nieograniczonej publiczności. Krzywdząca informacja może zyskać dowolnie szeroki zasięg i szybko trafić do wielu osób, zwiększając trudności w późniejszym eliminowaniu negatywnych konsekwencji zachowań agresywnych. Powoduje to, że zaciera się granica pomiędzy światem realnym a wirtualnym. Występowanie efektu „kabiny pilota” zaś wiąże się z sytuacją sprawcy, którą można porównać do pilota myśliwca zrzucającego bombę na miasto. Podobnie jak ten ostatni, sprawca agresji siedzący przed ekranem komputera nie dostrzega cierpienia swoich ofiar, a w rezultacie – nie odczuwa empatii i współczucia redukujących agresywne zachowania. Podobne stanowisko przyjmuje A. Andrzejewska, powołując się na badania, z których wynika, że wyzwiska, obrażanie innych i przekleństwa pojawiają się w sieci znacznie częściej aniżeli w komunikacji bezpośredniej. Dodatkowo dystans, który jest cechą charakterystyczną komunikacji internetowej, i przekonanie, że rozmówca znajduje się w znacznej odległości, potęgują działania ukierunkowane na agresję werbalną. Również B. Hołyst podkreśla, że komunikowanie się za pośrednictwem nowoczesnych technologii zwiększa poczucie anonimowości i przeświadczenie, że można uniknąć kary, co skutkować może wyzwalaniem zachowań agresywnych. Takie osłabienie mechanizmów kontroli rzadziej występuje w relacji bezpośredniej.
Ze względu na charakterystykę ofiar J. Pyżalski wskazuje różne rodzaje agresji elektronicznej. Są to:
- agresja elektroniczna wobec pokrzywdzonych – skierowana na osobę słabszą, np. chorą, upośledzoną, borykającą się z chorobą alkoholową lub bezdomną. Dotyczy ona zazwyczaj dokumentowania zachowania lub wyglądu takiej osoby i publikowania tych materiałów w sieci (tzw. happy slapping);
- agresja elektroniczna wobec celebrytów – kierunkuje ataki sprawcy na osoby, które są znane z mediów, np. piosenkarzy, aktorów, polityków, dziennikarzy czy sportowców. W sieci dotyczy obraźliwych wpisów na forach lub tworzenia materiałów i stron deprecjonujących znaną osobę;
- elektroniczna agresja uprzedzeniowa – podlegają jej nie jednostki, lecz grupy osób podobnych pod pewnymi względami, np. fani zespołów, klubów lub przedstawiciele wybranej narodowości. Kanałem, za którego pośrednictwem atakuje sprawca, jest forum internetowe lub poczta elektroniczna. Agresja elektroniczna może być także skierowana wobec nieznajomych, których sprawca przypadkowo napotyka, korzystając z sieci. Wówczas dochodzi zazwyczaj do obrażania rozmówcy na forach internetowych.
- mobbing elektroniczny – ma miejsce wtedy, gdy ofiara należy do tej samej grupy online, do której należy sprawca.
W działania o charakterze agresji elektronicznej zaangażowanych jest kilka grup osób: ofiary, sprawcy oraz osoby będące zarówno ofiarami, jak i sprawcami agresji. Jak podkreślają M. Feldman Hertz oraz C. David-Ferdon, w agresję online często angażują się młodzi ludzie mający słabe więzi z opiekunami i problemy szkolne. Osoby zaś, które otrzymują wsparcie rodziców i przyjaciół, a atmosferę w szkole postrzegają jako przyjemną, są mniej skłonne do agresji interpersonalnej (osobistej) oraz elektronicznej. Okazuje się także, że ofiary tej ostatniej były także ofiarami agresji osobistej w świecie realnym. I. Kellerman i in. wskazali kluczowe czynniki regulujące motywację do agresji elektronicznej, m.in. środowisko rodzinne oraz emocje: zazdrość i niepewność. Wsparcie ze strony przyjaciół oraz regulacja emocji pozytywnie wpływają jednak na przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym.
Działania profilaktyczne w zakresie agresji elektronicznej muszą uwzględniać zarówno eliminację czynników ryzyka, jak również wzmacnianie czynników chroniących przed zagrożeniami. Skuteczne w przeciwdziałaniu jej są także strategie wobec agresji interpersonalnej. Koncentracja wyłącznie na profilaktyce defensywnej (negatywnej, skupionej na eliminacji zagrożeń) z jednoczesnym marginalizowaniem profilaktyki ofensywnej (pozytywnej, ukierunkowanej na wzmacnianie czynników chroniących przed zagrożeniami, np. więzi rodzinnych, samoakceptacji, empatii) sprawia, że działania profilaktyczne w przedmiotowym zakresie są mało efektywne.
A. Andrzejewska, Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2014; M. Feldman Hertz, C. David-Ferdon, Online Aggression: A Reflection of In-Person Victimization or a Unique Phenomenon?, „Journal of Adolescent Health” 2011, vol. 48, no. 2; Z.B. Gaś, Profilaktyka w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2006; R.J. Gerrig, P.G. Zimbardo, Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; D.W. Grigg, Cyber-Aggression: Definition and Concept of Cyberbullying, „Journal of Psychologists and Counsellors in Schools” 2010, vol. 20, no. 2; B. Hołyst, Bezpieczeństwo. Ogólne problemy badawcze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014; I. Kellerman, G. Margolin, L.A. Borofsky i in., Electronic Aggression Among Emerging Adults: Motivations and Contextual Factors, „Emerging Adulthood” 2013, vol. 1, no. 49; J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2012; From Cyberbullying to Electronic Aggression: Typology of the Phenomenon, „Emotional and Behavioural Difficulties” 2012, vol. 17, no. 3–4; E. Włodarczyk, Profilaktyka bezpieczeństwa, [w:] Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Wydawnictwo Libron, Kraków 2018; Profilaktyka zagrożeń wirtualnych w pracy szkoły, [w:] Nauki społeczne i ekonomiczne. Węzłowe zagadnienia, J. Żylińska, I. Przychocka (red.), Wydawnictwo Uczelni Techniczno-Handlowej im. Heleny Chodkowskiej, Warszawa 2017; B. Wojciszke, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011, 2012, 2013.