Manipulacja informacją

rodzaj modyfikacji dokonywanej na informacji lub procesie informacyjnym (np. na transmisji, udostępnianiu, interpretacji i wykorzystywaniu informacji).

W celu wyjaśnienia pojęcia „manipulacja informacją” konieczne jest rozważenie samego pojęcia informacji. Jest ono trudno definiowalne i zazwyczaj rozumiane intuicyjnie. Jedną z możliwości definicji stanowi piramida: dane–informacje–wiedza. Dane definiowane są jako znaki, symbole (np. cyfry, litery) lub nieustrukturyzowane, niepołączone ze sobą fakty, najmniejsze elementy, które w określonym kontekście – po przetworzeniu i interpretacji – budują informację. Przetworzona informacja, także w określonym kontekście, staje się wiedzą. Uznaje się także, że zmniejsza ona poziom niewiedzy lub niepewności odbiorcy (czyli ma zdolność redukcji entropii). Sama manipulacja to natomiast celowe i ukryte działania mające na celu wywarcie wpływu na nieświadomego tego procesu odbiorcę oraz zmianę jego postawy i zachowania.

Istotnym elementem manipulacji informacją jest manipulacja językowa. W tym celu wykorzystuje się odpowiedni dobór słów o określonych konotacjach, nacechowanych emocjonalnie, tak aby wywołać określony efekt (np. wzbudzić w odbiorcy emocje pozytywne lub negatywne), oraz pojęcia o nieostrym znaczeniu. Stosuje się także eufemizmy, metafory, porównania i inne środki stylistyczne oraz uogólnia się komunikat poprzez stosowanie formy bezosobowej. Oprócz manipulacji komunikatem tekstowym mówimy także o manipulowaniu mową ciała nadawcy, gestami, mimiką, tembrem głosu (czyli całym komunikatem niewerbalnym), otoczeniem i kontekstem. W mediach masowego przekazu i przy informacjach przekazywanych w formie graficznej znaczenie ma także zastosowanie m.in. koloru, typografii, kompozycji, kadrowania, dźwięków.

Już podstawowy model komunikowania – obejmujący przesyłanie komunikatu między nadawcą a odbiorcą i uwzględniający wpływające na cały proces szumy oraz cechy uczestników komunikacji – pokazuje możliwe obszary do manipulowania informacją. Tworzenie komunikatu z uwagi na selektywność, konieczność doboru informacji do przekazania, czyli niemożliwość przekazania „wszystkich” informacji, przejawia cechy manipulacji. Nadawca informacji, postrzegając rzeczywistość, wydarzenia, zjawiska, obrazy, wypowiedzi innych osób itd., interpretuje je, dlatego nigdy nie można mówić o czystym obiektywizmie procesu wymiany informacji. Mechanizm interpretacji jako technika manipulacji informacją często wykorzystywany jest w mediach, gdy wraz z przekazywaną treścią publikuje się odpowiedni komentarz (np. eksperta, którego poglądy są zgodne z profilem programu). Zagadnienie manipulacji informacją rozważane jest właśnie najczęściej w kontekście działalności mediów, głównie masowego przekazu (prasa, radio, telewizja, internet). W tym miejscu konieczne jest zwrócenie uwagi na różnorodne funkcje mediów – nie tylko funkcję informacyjną. D. McQuail wyróżnia oprócz niej także funkcje korelacji, ciągłości, rozrywki i mobilizacji. Media dostarczają informacje o otaczającym człowieka świecie, zdarzeniach i warunkach funkcjonowania (funkcja informacyjna), ale także wyjaśniają, interpretują i komentują przedstawiane informacje, dostarczają wsparcia uznawanym autorytetom lub normom, ustalają priorytety społeczeństwa (funkcja korelacji). Oprócz tego zapewniają ciągłość dominującej kultury, podtrzymują wspólnotę i określone wartości (funkcja ciągłości), dostarczają rozrywkę i redukują napięcia społeczne (funkcja rozrywki) oraz prowadzą kampanie (funkcja mobilizacyjna) na rzecz określonych celów (np. w sferze polityki czy rozwoju ekonomicznego). Każda z tych funkcji wymaga zastosowania innego typu przekazu medialnego, co oznacza, że istnieje duża przestrzeń dla manipulacji informacją. Znajomość różnych funkcji mediów jest istotna w kontekście ochrony przed omawianym zjawiskiem – świadomy odbiorca komunikatów medialnych musi zdawać sobie sprawę z tego, że nie wszystkie przekazy medialne są rzetelne. W kontekście mediów manipulacja informacją przejawia się także w podstawowych mechanizmach kreowania przekazu – „kreowania informacji”. Media wykorzystują m.in.:

• mechanizm filtrowania informacji (ang. gatekeeping), czyli doboru i selekcji informacji do przekazania;
• mechanizm ustalania porządku dnia/ porządku rzeczy (agenda setting), czyli poprzez kolejność prezentacji informacji i przeznaczony im czas antenowy wpływają na ustalanie ważności prezentowanych zdarzeń i zagadnień;
• mechanizm kreowania pseudowydarzeń, czyli wydarzeń zaplanowanych, przygotowanych na użytek mediów (może to być np. potencjalne zdarzenie „skomponowane” z luźno powiązanych innych wydarzeń);
• mechanizm wykorzystywania pseudoekspertów (pundits), w którym np. dziennikarze stają się „komentatorami”, a nie bezstronnymi reporterami;
• mechanizm ramkowania (framing), czyli sugerowanie interpretacji wydarzeń.

W literaturze przedmiotu dostępne są liczne podziały typów i technik manipulacji informacją. Najczęściej wyróżnia się trzy główne z nich: pseudoinformacje, dezinformacje i parainformacje. Pseudoinformacje symulacyjne to te same informacje zaprezentowane w różny sposób (np. z wykorzystaniem wyrazów równoznacznych, które nie wzbogacają treści). Zabieg ten stosuje się w celu sprawiania wrażenia mnogości informacji. Wyróżnia się także pseudoinformacje dysymulacyjne, obejmujące uogólnianie (np. stosowanie ogólnych nazw), nadmierną syntezę, przez co zaciera się indywidualne różnice między zjawiskami czy wydarzeniami, oraz pseudoinformacje konfuzyjne, będące połączeniem obu typów. Pseudoinformacja dysymulacyjna może być stosowana np. do zacierania kłamstwa poprzez ogólnikowe odpowiedzi na pytania. Dezinformacja symulacyjna to informacja nieprawdziwa (np. o wydarzeniach, które nigdy nie zaszły), dezinformacja dysymulacyjna zaś obejmuje przemilczenia, zatajanie pewnych faktów. Połączenie dezinformacji symulacyjnej i dysymulacyjnej to dezinformacja konfuzyjna (obejmująca np. błędy, przeinaczenia informacji). Parainformacje natomiast to subiektywne interpretacje informacji; parainformowanie może skutkować zarówno pozytywnie (gdy prawidłowo rozumiemy nadawcę), jak i negatywnie (np. gdy przypisujemy nadawcy intencje odmienne od rzeczywistych lub gdy umniejszamy lub wyolbrzymiamy znaczenie cudzych wypowiedzi).

Wśród technik manipulacji informacją często przywoływanych w opracowaniach na temat manipulacji pojawiają się:

• przekazywanie fałszywych, zniekształconych lub niemożliwych do zweryfikowania informacji, fragmentaryzowanie informacji (czyli np. wybiórcze ukazywanie jakiegoś problemu czy zjawiska, przez co zwiększa lub zmniejsza się jego znaczenie);
• blokowanie i opóźnianie przekazu informacji, moralizatorstwo (obejmujące m.in. pouczanie);
• prowokacje (np. wymuszanie określonego zachowania, wypowiedzi, inscenizowanie zdarzeń o określonych konotacjach),
• ośmieszanie osób, zjawisk, sytuacji itp. oraz upowszechnianie stereotypów (np. narodowych, rasowych);
• wzbudzanie poczucia lęku lub zagrożenia u odbiorców informacji.

Skutkiem manipulacji dokonanej na informacji mogą być treści niezgodne z prawdą, o nieistotnym znaczeniu przekazywane jako bardzo ważne i odwrotnie – ważne przekazywane jako pozbawione znaczenia, informacje niepełne, wybiórcze (np. podawane bez fragmentu, dzięki któremu można by podważyć ich znaczenie), wieloznaczne (takie, które można zinterpretować na wiele sposobów i utrudnić ich zrozumienie) oraz przekazywane w nadmiarze, aby wywołać przeciążenie informacyjne.

Człowiek jest podatny na manipulacje, w tym manipulacje informacją, ze względu na specyficzne mechanizmy psychiczne zachodzące w jego umyśle. R. Cialdini (autor książki Wywieranie wpływu na ludzi) sformułował sześć reguł funkcjonowania ludzkiej natury, które ujawniają się w skutecznych procesach manipulacji:

• reguła wzajemności – ludzie chętniej podporządkowują się prośbie, jeśli obiecano im lub dano coś wartościowego (prezent nie musi być materialny, może to być np. rada lub zaoferowanie pomocy);
• reguła zaangażowania i konsekwencji – ludzie mają tendencję do zachowań konsekwentnych, zgodnych z wcześniejszymi decyzjami, deklaracjami, aktywnościami (np. jeżeli wcześniej publicznie ogłosili swoje poparcie i zaangażowanie w danej sprawie, to niechętnie zmienią zdanie; jeżeli raz coś zrobili lub obiecali, że coś zrobią, to postępują zgodnie z wcześniejszym zachowaniem lub deklaracjami, nie chcą sprawiać wrażenia osób niegodnych zaufania);
• reguła społecznego dowodu słuszności – ludzie mają tendencję do uznawania za poprawne (i następnie powielania) zachowania, które jest zgodne z zachowaniem innych osób;
• reguła lubienia i sympatii – ludzie mają tendencję do podporządkowywania się woli osoby, która jest sympatyczna, ma podobne zainteresowania, poglądy, podejście do życia, jest atrakcyjna fizycznie lub znajoma (np. chętniej pomożemy osobie, którą lubimy i znamy);
• reguła autorytetu – ludzie są skłonni podporządkować się woli osoby, która ma „władzę” lub autorytet (są to np. rodzice, nauczyciele, lekarze);
• reguła niedostępności – ludzie wyżej oceniają wartości różnego rodzaju dóbr, jeśli dane obiekty występują w ograniczonej ilości, są pożądane przez innych lub dostępne przez krótki czas.

Wszystkie te reguły mogą mieć zastosowanie w manipulowaniu informacją (np. chętniej uwierzymy w deklaracje polityka atrakcyjnego fizycznie lub kupimy suplement diety reklamowany przez farmaceutę).

Jedyną skuteczną formą ochrony przed manipulacją informacją są edukacja i wynikające z niej znajomość podstawowych technik manipulacji informacją oraz świadome korzystanie z mediów.

Paulina Motylińska

W. Babik, O manipulowaniu informacją w prywatnej i publicznej przestrzeni informacyjnej, [w:] Człowiek, media, edukacja, E. Musiał, I. Pulak (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2011; J. Bralczyk, Manipulacja językowa, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, Z. Bauer, E. Chudziński (red.), Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2007; R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, tłum. B. Wojciszke, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2016; M. Golka, Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008; W. Jabłoński, Kreowanie informacji. Media relations, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006; Leksykon politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wydawnictwo Naukowe Atla 2, Wrocław 2004; Manipulacja. Pedagogiczno-społeczne aspekty,J. Aksman (red.), cz. 1, Interdyscyplinarne aspekty manipulacji, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2010; M. Mazur, Jakościowa teoria informacji, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1970; D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, tłum. M. Bucholc, A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; M. Skała, Manipulacja odczarowana. 777 skutecznych technik wpływu. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2015.